Stereotypy dotyczące osób niepełnosprawnych

TEMAT DO PRZEMYŚLEŃ
Zastanów się jakie znasz stereotypy dotyczące osób niepełnosprawnych i jakie jest ich znaczenie?Czy znasz stereotypy,które mają pozytywny wydźwięk?
Stereotypy dotyczące osób niepełnosprawnych każą je najczęściej widzieć jako skoncentrowane na swoim zdrowiu,uzależnione od innych,budzące troskę,a czasami litość.Stereotypy to nie tylko same określenia.Wyznaczają one sposób postępowania wobec innego człowieka.Ktoś kto postrzega niepełnosprawność jedynie z punktu widzenia stereotypu:

• Przesadnie koncentruje się na cechach wyglądu zewnętrznego,które wyróżniają niepełnosprawnego z otoczenia i sprawiają,że osoba taka odstaje od przyjętego kanonu atrakcyjności.
• W relacjach z osobą niepełnosprawną reaguje zwiększeniem dystansu,wykazując często brak akceptacji dla pełnienia przez nią pewnych określonych ról społecznych,ponadto okazuje zakłopotanie,lęk lub w najlepszym przypadku litość.
• Wyolbrzymiają wpływ samej dysfunkcji na osobę nią dotkniętą,traktując ją jako gorszą,o dużo mniejszym potencjale i umiejętnościach.

Ciekawa wydaje się rozbieżność pomiędzy deklarowaną tolerancją dla niepełnosprawności,a rzeczywistym zachowaniem wielu osób.Kiedy w dowolnej grupie osób zadamy pytanie:"Czy wykazujesz tolerancję i zrozumienie dla osób niepełnosprawnych?",wtedy zazwyczaj wszyscy odpowiedzą oczywiście tak.Gdy zadamy następne pytanie:"Czy miałbyś coś przeciwko temu by osoba niepełnosprawna zamieszkała na twojej ulicy?",to pewnie większość osób odpowiedziałaby nie.Gdybyśmy dalej pytali"Czy osoba niepełnosprawna mogłaby zamieszkać w twoim bloku,kamienicy?",to część osób zada pytanie:"Co się z tym wiąże:budowa podjazdu,zamontowanie windy?"Odpowiedź na następne pytania stanie się jeszcze trudniejsza:"Czy niepełnosprawny mógłby uczyć twoje dziecko?"lub"Czy miałbyś coś przeciwko temu,by osoba niepełnosprawna została partnerem życiowym twojego dziecka?"Ostatnie pytania budzą zazwyczaj najwięcej emocji i oporów.Okazuje się,że tolerancja ma charakter warunkowy i odnosi się do sytuacji,które bezpośrednio mnie nie dotyczą.
TEMAT DO PRZEMYŚLEŃ
Czym powinna się charakteryzować postawa wolna od stereotypów?
Trudno jest dokładnie określić to,jak inni powinni zachowywać się wobec osób niepełnosprawnych.Wydaje się,że najlepsza jest postawa naturalna,kiedy po prostu akceptujemy niepełnosprawność i wynikające z niej odmienności oraz ograniczenia,ale jednocześnie jesteśmy otwarci,życzliwi,dostrzegając wartość każdej osoby.Nie może tu być też miejsca dla idealizmu i pomijania słusznej i konstruktywnej krytyki.Chęć nawiązania,opartego na wzajemnym zrozumieniu kontaktu z osobą niepełnosprawną,nie oznacza,że będziemy obojętni na niewłaściwe zachowanie.Pamiętajmy,że niekomfortowa i szkodliwa dla osoby niepełnosprawnej może być zarówno obojętność,jak i postawa nadmiernej opiekuńczości.
TEMAT DO PRZEMYŚLEŃ
Co wpływa na to,że stereotypy w ogóle istnieją?Jaki wpływ na utrzymywanie się stereotypów mają same osoby niepełnosprawne?
W naszym postrzeganiu świata i ludzi ogromne znaczenie ma język,którym się posługujemy.Język tak naprawdę wyznacza granice naszego świata,co oznacza,że nadaje sens otaczającej nas rzeczywistości oraz pomaga się komunikować.Język jakim się posługujemy,słowa i określenia,których używamy odzwierciedlają nasz sposób myślenia,a to co myślimy o świecie i ludziach wpływa na nasze zachowanie w stosunku do innych i kształtuje nasze postępowanie.Zastanówmy się teraz nad językiem,którym określa się niepełnosprawność i osoby niepełnosprawne.Słowa i zwroty używane do nazywania niepełnosprawnych zmieniały się na przestrzeni czasu,stając się coraz bardziej poprawne oraz łagodne w swojej wymowie.I tak początki określania osób niepełnosprawnych wiążą się ze słowem"kaleka",wydawało się ono zupełnie naturalne i jego stosowanie nie wywoływało oburzenia.Zresztą mniejsza była wtedy świadomość ludzi,dotycząca problematyki osób z różnego rodzaju niepełnosprawnościami,a także nie działały tak prężnie organizacje pozarządowe,które mogłyby dbać o interesy naszego środowiska.Niedługo potem słowo"kaleka"zastąpione zostało przez określenie"inwalida",budzące jednoznaczne skojarzenia z osobami,które utraciły swoje zdrowie i sprawność w trakcie działań wojennych.Gdy spojrzymy z perspektywy obecnych czasów na te określenia,które przecież funkcjonują jeszcze w naszym języku,to wydają się one nieodpowiednie i dyskryminujące osoby żyjące z niepełnosprawnością.Współcześnie najczęściej używany zwrot,to"osoby niepełnosprawne",a najnowsze zalecenia sugerują,by używać określenia"osoby z niepełnosprawnością".Powodem tych zmian w języku jest próba znalezienia takiego sposobu nazywania niepełnosprawnych,które nie będzie niosło ze sobą negatywnych skojarzeń i pozwoli traktować samą niepełnosprawność jedynie jako jeden z wymiarów człowieka.
TEMAT DO PRZEMYŚLEŃ
Wymień znane ci określenia niepełnosprawności i osób niepełnosprawnych,wyjaśnij ich znaczenie i podaj skojarzenia,jakie mogą się z nimi wiązać,np.wózkowicz,sprawny inaczej.
Czy uważasz,że sposób określania niepełnosprawności i osób niepełnosprawnych wpływa na to,jak sami siebie postrzegamy,czy słowa mogą spowodować,że będziemy czuć się jako osoby mniej wartościowe i pozbawione życiowego potencjału?Trudno nie zwracać uwagi na to jak reagują na nas inni i jak o nas mówią.Na podstawie tego,jak myślą i odnoszą się do nas inni ludzie tworzymy obraz siebie samego.Możemy powiedzieć,że wręcz oglądamy się w oczach innych,a im większą czujemy bliskość z daną osobą tym większe znaczenie ma to,co ta osoba o nas myśli.Przyjrzyjmy się jeszcze jednemu zjawisku,które pomoże nam w ostatecznym rozstrzygnięciu tego,jaki wpływ ma znaczenie słów na tworzenie się wizerunku osób niepełnosprawnych.Różni ludzie często pod to samo słowo podkładają różne znaczenia.I tak jeśli dwie osoby na określenie mnie użyją słowa kaleka,to dla jednej z nich może to oznaczać,że jestem mniej wartościowa,pokrzywdzona przez los,skazana na opiekę i niezdolna do zrobienia czegokolwiek,a dla drugiej to samo słowo każe traktować mnie jako kogoś wrażliwego,sympatycznego,skłonnego do bezinteresownych zachowań i nie ulegającego małostkowości.Widzimy zatem,że jedno słowo,niesie dwa różne znaczenia.Podsumowując,stwierdzić możemy,że tak naprawdę nie o słowa tu chodzi,ale o sens jaki im przypisujemy.Chociaż słowa,jak to już wcześniej wspomnieliśmy mają ogromną moc,to tak naprawdę istotne jest to,jakie zachowanie i emocje z tymi słowami się wiążą.Wnioski z naszych rozważań podkreślić może spojrzenie na fakt odnoszenia się do osób niepełnosprawnych,nie przez pryzmat języka,ale w odniesieniu do sposobu myślenia.Obrazowo sposób myślenia o niepełnosprawnych symbolicznie wyrażają następujące określenia:

• Maszyna osoba niepełnosprawna jako maksymalnie pozbawiona możliwości decydowania o sobie,decyzje o jej losie podejmują inni.Relacje z taką osobą polegają na kontrolowaniu,kierowaniu,podejmowaniu i nakłanianiu do działania.
• Roślina niepełnosprawny jako ktoś zupełnie niesamodzielny i uzależniony od opieki innych.Sugeruje relacje jednostronne nastawione na pomoc,ochronę i pielęgnację.
• Osoba niepełnosprawny jako osoba w pełni świadoma swoich możliwości,samosterowna,podejmująca samodzielne decyzje wpływające na bieg jej życia i to bez względu na rzeczywiste ograniczenia wynikające z niepełnosprawności.Relacje z taką osobą nastawione są na wymianę myśli i spostrzeżeń.Przeważa tutaj dialog i partnerstwo oraz wspieranie w podejmowanych działaniach.

Jak widzimy,różne sposoby myślenia o osobach niepełnosprawnych wpływają na rodzaj nawiązywanych relacji i samo postępowanie.Z drugiej strony sami przejmujemy określony sposób myślenia i postępowania względem nas i tak traktujemy siebie,jak inni traktują nas.Widać to szczególnie u osób,które nie zdążyły zdobyć doświadczenia w radzeniu sobie z następstwami urazu.Im mniej mamy wiedzy o sobie w nowej sytuacji,tym bardziej ulegamy powszechnie panującym opiniom na temat osób niepełnosprawnych.Język sugerujący takie,a nie inne widzenie osób niepełnosprawnych oraz stereotypy zamykające niepełnosprawnych w określonym kręgu znaczeń,mają pewną niezależność i wpływają na kształtowanie się naszego sposobu widzenia świata.Same osoby niepełnosprawne mają znaczny wpływ na zmianę postaw ludzi i utrwalenie lub zmianę sposobu postrzegania siebie.Przykładem takiego zjawiska jest obóz AR,zwłaszcza wtedy jeśli odbywa się on w ośrodkach sportowych,gdzie poza uczestnikami i kadrą obozu przebywa wiele osób z różnych stron kraju,a także goście z zagranicy.W takim miejscu możemy poczuć własną siłę sprawczą i to,że potrafimy sami tworzyć wizerunek osób niepełnosprawnych.To,w jaki sposób będziemy postępować,jak zwracać się będziemy do innych i jak postrzegane będą relacje panujące pomiędzy nami,wpłynie bezpośrednio na to jak widzieć i traktować nas będą inni.Najlepsza wydaje się więc postawa,gdzie sami aktywnie kształtujemy swój wizerunek i jesteśmy świadomi tego jak nasze własne postępowanie przekłada się na sposób widzenia osób niepełnosprawnych.O wiele trudniej będzie nam obalić niekorzystne i co ważniejsze nieprawdziwe stereotypy,jeśli będziemy podchodzić do nich biernie,czując się jedynie ofiarami,pozbawionymi możliwości wpływania na rzeczywistość.
PRZYKŁAD
Punkt widzenia ludzi próbujących zupełnie inaczej widzieć niepełnosprawnych i ich problemy pokazuje pewna audycja prowadzona przez znanego redaktora na antenie radia cieszącego się dużą popularnością.Redaktor poruszył temat miejsc parkingowych dla osób niepełnosprawnych,tego,że są potrzebne i niestety często zajmowane przez tych,którzy nie są do tego uprawnieni.Szczególną uwagę i zakłopotanie prowadzącego zwrócił jeden ze słuchaczy,używając następującej argumentacji:stwierdził on,że nie rozumie całego zamieszania wokół miejsc parkingowych i jeśli niepełnosprawni nie chcą być dyskryminowani i chcą,by traktowano ich tak jak wszystkich,to dlaczego domagają się nie tylko miejsc parkingowych,ale wielu innych przywilejów,w postaci ulg,uprawnień i dofinansowań.Redaktor nie umiał odpowiedzieć słuchaczowi i uznał,że istotnie,argumentacja ta ma sens.
TEMAT DO PRZEMYŚLEŃ
Co wpływa na to,że stereotypy w ogóle istnieją?Jaki wpływ na utrzymywanie się stereotypów mają same osoby niepełnosprawne?
TEMAT DO PRZEMYŚLEŃ
Zastanów się teraz,w jaki sposób odpowiedziałbyś słuchaczowi audycji,postaraj się wyrazić własne zdanie i przygotuj odpowiednią argumentacje.
W naszych rozmowach często przewija się temat niezałatwionych spraw,nieudanych wizyt w urzędach lub placówkach udzielających wsparcia nie tylko osobom niepełnosprawnym.Dyskutujemy o tym,że instytucje mają za mało pieniędzy,dofinansowania są zbyt niskie,a dostępność programów kierowanych do osób niepełnosprawnych,tak jak sposób informowania o nich,niewłaściwe.Przyjmijmy jednak na chwilę inną perspektywę,spójrzmy na to oczami sprawnego młodego człowieka,który podjął swoją pierwszą pracę i pracuje na swoją przyszłość i niezależność życiową.Wiadomość o wsparciu na jakie może liczyć osoba niepełnosprawna może wywołać zdziwienie u kogoś takiego,a nawet poczucie pewnej niesprawiedliwości.Nasz bohater może okazywać zrozumienie dla losu niepełnosprawnych i pewnie nie chciałby za taką cenę korzystać z systemu wsparcia,jednak nie zgadza się na taki stan rzeczy.W jaki sposób więc uzasadnić sens istnienia systemu pomocowego skierowanego do osób niepełnosprawnych i to,że niepełnosprawni są traktowani nieco łagodniej przez urzędników i różne służby.Wyjść powinniśmy od właściwego rozumienia ulg,uprawnień i programów pomocowych i traktowania ich nie jako przywilejów,tylko sposobu na wyrównanie szans w dostępie do różnych dóbr przez osoby niepełnosprawne.W takim ujęciu łatwiej nam jest uzasadnić istnienie miejsc parkingowych o odpowiedniej szerokości i zlokalizowanych bliżej wejść do budynków i obiektów.Nie są one jakimś wyjątkowym przywilejem,ponieważ jeśli nie byłyby szerokie,to osoba poruszająca się na wózku nie mogłaby się wydostać z samochodu,a bliska odległość od drzwi wejściowych ułatwia dotarcie do budynku.W podobny sposób należy argumentować istnienie innych tak zwanych przywilejów służących osobom niepełnosprawnym.Mają one bowiem sprawić,że będziemy mieli odpowiednie warunki do życia i realizowania swoich planów,a ograniczone w różnym stopniu przez uraz możliwości nie pozbawiają nas szans na kontynuowanie nauki,pracę czy radość z założenia rodziny.Na koniec naszych rozważań o stereotypach,języku i wizerunku osób niepełnosprawnych warto podkreślić jeszcze jeden wątek.Okazuje się,że w całym środowisku osób żyjących z ograniczoną sprawnością osoby poruszające się na wózkach inwalidzkich,a w znacznej części osoby z URK mają najlepszy wizerunek społeczny.Przyjmuje się,że najbardziej pożądanym,szczególnie w wystąpieniach medialnych obrazem niepełnosprawnego,jest młoda kobieta lub młody mężczyzna poruszający się na wózku inwalidzkim,symbolem niepełnosprawnego jest osoba na wózku inwalidzkim.Potwierdzają to nie tylko specjaliści od wizerunku medialnego,ale również osoby reprezentujące inne grupy niepełnosprawności.Biorąc pod uwagę ten fakt,trudno się dziwić,że nawet w środowisku osób niepełnosprawnych są grupy,które czują się bardziej niezauważane od innych.Pamiętajmy zatem,zwłaszcza w sytuacji gdy czujemy,że inni traktują nas jako mniej wartościowych,o tych wszystkich,którzy mają jeszcze słabszą pozycję.

Stres i metody radzenia sobie w sytuacjach stresowych

W życiu każdej osoby zdarzają się sytuacje,w których nie potrafimy sobie poradzić i narażeni jesteśmy na stres i wynikające z niego konsekwencje,jak:utrata chęci do działania,złe samopoczucie,a nawet choroba.Trudno ocenić,czy osoby niepełnosprawne są narażone na stres bardziej od innych,chociaż są argumenty przemawiające za takim stanowiskiem.Konieczność przystosowania się do nowej sytuacji,w której możemy być zaskakiwani przez nieoczekiwane wydarzenia i kiedy często wydaje nam się,że nie poradzimy sobie z wyzwaniami takimi jak:osiągnięcie samodzielności w czynnościach codziennych,umiejętność pokonywania barier architektonicznych,czy powrót do zwykłej aktywności życiowej.Stres zazwyczaj jest tym większy im bardziej zadanie,które przed Nami stoi przerasta Nasze możliwości.Dlatego powinniśmy podejmować się realnych przedsięwzięć i stawiać sobie cele,które rzeczywiście możemy osiągnąć,tak by nie narażać się na niepotrzebną frustrację.Możemy mówić o różnego rodzaju stresie.Istnieje bowiem nie tylko stres,który jest niekorzystny,paraliżuje Nas i odbiera chęć do działania.Czasami stres o pewnym natężeniu działa na nas mobilizująco i pozwala na pełną koncentrację na wykonywanym zadaniu,szczególnie wtedy gdy wymaga ono od Nas maksymalnej mobilizacji sił i umiejętności.Nasza podatność na stres zależy w dużej mierze od predyspozycji osobowościowych.Przyjmuje się,że najbardziej narażone na stres są osoby reprezentujące tzw.typ osobowości A,czyli ambitne,lubiące ciągłą rywalizację i chcące za wszelką cenę osiągać sukcesy.Są dodatkowo niecierpliwe i zabiegane,pragną sprawować kontrolę nad rzeczywistością,mają ponadto negatywny stosunek do innych,ale nie okazują tego i całą niechęć zwracają do wewnątrz.Teraz zastanówmy się co robić,gdy staniemy w obliczu sytuacji stresowej.Stres,tak naprawdę jest naturalną reakcją naszego organizmu na coś co nam zagraża.Za pojawienie się takiej reakcji odpowiada autonomiczny układ nerwowy,który działa niezależnie od naszej woli i reguluje temperaturę,krążenie krwi,oddychanie,trawienie i wydalanie.W związku z tym objawy stresu dotyczą tych procesów,którymi steruje autonomiczny układ nerwowy.Objawy te mają więc podłoże neurologiczne:skurcze mięśni,oddechowe:duszności i pocenie się oraz krążeniowe:czerwienienie się,palpitacje serca i wzrost ciśnienia krwi.
TEMAT DO PRZEMYŚLEŃ
Zastanów się jakie sytuacje powodują zazwyczaj reakcję stresową?Jakie masz własne sposoby na radzenie sobie ze stresem?Czy każdy stres jest niepożądany i niedobry dla nas?
Strategia skutecznego radzenia sobie ze stresem zawiera przede wszystkim kilka podstawowych zasad,których przestrzeganie pomaga utrzymać dobrą formę oraz odzyskać kontrolę nad sytuacją i naszym organizmem.Wśród tych reguł najważniejsze są:

• Praca nad ogólnym stanem zdrowia i kondycją naszego organizmu poprzez dobre odżywianie,aktywność fizyczną oraz zdrowy styl życia.
• Zmiana zaistniałej sytuacji,czyli wyeliminowanie samego źródła stresu.
• Zmiana sposobu myślenia,a więc postrzegania przyczyn stresu,jako już nie zagrażających.
• Umiejętność wpływania na swoje ciało i odprężania się z wykorzystaniem technik relaksacyjnych.

 W strategii mającej na celu osłabienie i wyeliminowanie stresu ważne jest przerwanie wewnętrznego monologu,czyli historii,którą opowiadamy i do której się przywiązujemy.Monolog ten polega na wewnętrznym powtarzaniu,że nie damy sobie rady,a stres z pewnością jeszcze się powiększy i całkowicie nas opanuje.Oto przykłady zwrotów,które znaleźć się mogą w naszym monologu:"Nie panuję nad swoimi emocjami.","Moja słabość to cecha dziedziczna,moi rodzice zachowywali się tak samo.","Nie mam osobowości człowieka,któremu cokolwiek może się udać,jestem urodzonym pechowcem.","Nie mogę się spodziewać niczego dobrego,nic mi się nie układa."Powinniśmy nauczyć się osłabiać znaczenie takich stwierdzeń,a następnie zmieniać ich wydźwięk na pozytywny.Spróbuj więc zmienić podane wyżej negatywne stwierdzenia na takie,które będą miały optymistyczne znaczenie.Cechą takich sformułowań o pozytywnym wydźwięku powinno być:

• Jak największa konkretność i odwoływanie się do realnych wydarzeń.
• Aktywny charakter,czyli mobilizacja do podejmowania określonego działania.
• Posiadanie elementu pozytywnej samooceny,czyli zadowolenia z siebie samego.

Podobnie,jak w przypadku umiejętności radzenia sobie ze stresem,niezwykle ważna jest dobra strategia przyjmowania krytyki i reagowania na nią.Także w tym miejscu możemy się zastanowić,czy osoby niepełnosprawne nie są bardziej wrażliwe na swoim punkcie,a przez to bardziej podatne na krytykę.Znaczną rolę odgrywa tutaj fakt wyróżniania się osób niepełnosprawnych z otoczenia.Sytuacje kiedy czujemy na sobie wzrok innych ludzi przyglądających się z ciekawością,jak przemierzamy ulicę na wózku lub przesiadamy się na brzeg basenu,przynajmniej na początku bywają irytujące.Dopiero z czasem uczymy się nie reagować na nie przesadnie,a nawet nadmierne zainteresowanie odwzajemniać uśmiechem.Im trudniej komuś pogodzić się z tym,że budzi zainteresowanie,tym gorzej jest mu przyjąć słowa krytyki odnoszące się do jego postępowania.Spotkać się możemy z opinią mówiącą,że osobom doświadczonym przez życie,na przykład niepełnosprawnością,lepiej jest oszczędzić krytyki i sprawić,by wbrew wszystkiemu dobrze czuły się w naszym towarzystwie.Taka postawa rodzi jednak nieautentyczne relacje,oparte na odebraniu innym poczucia własnej wartości.Znacznie lepiej zatem wprost i szczerze wyrażać swoje opinie,nawet w stosunku do osób,które zostały doświadczone przez los,a zadaniem odbiorców naszych opinii jest przyjmowanie tego co mamy do powiedzenia i odpowiednie,konstruktywne reagowanie.

Zmiana w życiu osoby niepełnosprawnej

Na pewnym etapie radzenia sobie z następstwami URK często czujemy potrzebę zmiany.Ujawnia się ona w różny sposób i zależy od naszej indywidualnej sytuacji i aktualnych potrzeb.Wydaje się jednak,że dla każdego z nas najważniejsze jest poczucie tego,że sprawy idą w dobrym kierunku i z czasem będziemy mogli ponownie cieszyć się ze zwykłych codziennych spraw,a niepełnosprawność nie przesłoni nam całego świata.Dobrą okazją,do przekonania się,że tak naprawdę może być i jest udział w obozie AR.Umożliwia on uczestnictwo w krótkim czasie w wielu wydarzeniach,które z pewnością są okazją do zadania sobie wielu pytań.Najważniejsza jest jednak pojawiająca się w nas wiara i przekonanie,że mogę zmienić swoje życie i powrócić do swoich dawnych zajęć i zainteresowań.Oczywiście nie stanie się to z dnia na dzień,ale poprzedzone być musi wytężoną pracą.Pobyt na obozie AR to dobra okazja do uświadomienia sobie konieczności zmiany oraz,do rozpoczęcia pracy nad zwiększaniem swojej samodzielności i umiejętności przydatnych nam w codziennym życiu.Osiągnięcie sukcesu poparte musi być jednak kontynuacją aktywności podjętej podczas obozu.Zmiana dokonująca się w naszym życiu może mieć różny charakter:

• Zewnętrzny-likwidacja barier architektonicznych,zamiana mieszkania,zaopatrzenie w sprzęt ortopedyczny i pomocniczy,podjęcie pracy lub nauki.
• Wewnętrzny-zdobycie nowej wiedzy i dodatkowych umiejętności,zwiększenie poczucia własnej wartości,przepracowanie sytuacji związanej z niepełnosprawnością i zaakceptowanie nowej sytuacji.

Zmiana postaw,dawnych przyzwyczajeń i sposobu widzenia świata i siebie jest długo trwającym procesem i nie jest prosta.Wymaga od nas mobilizacji wszystkich sił,ale przede wszystkim potrzebny jest impuls do zmiany.Takim impulsem,o czym już mówiliśmy,może być udział w obozie AR.Przyjrzyjmy się,jak w dużym uproszczeniu przebiega cały proces zmiany,w którym widoczne są pewne etapy:

• Rozpoznanie aktualnej sytuacji-czyli warunków w jakich funkcjonujemy,osób na których możemy liczyć,naszego potencjału i wszystkich zasobów,którymi dysponujemy,zarówno materialnych,jak i tych płynących z naszego wnętrza.
• Określenie potrzeb wynikających z niepełnosprawności i z naszych ograniczeń,marzeń i aspiracji,oraz co ważne,motywacji jaką się kierujemy podejmując różne decyzje związane z naszym życiem.Otwarcie powinniśmy ustalić jakie mamy plany i marzenia odnoszące się do przyszłości.Większość z nich dotyczyć z pewnością będzie zamierzeń,jakie pojawiły się jeszcze przed urazem,ale porzuciliśmy je,nie mając wiary w nasze możliwości już po urazie.Pamiętać musimy z jednej strony o dostrzeżeniu swojego wielkiego potencjału,ale z drugiej o realiach wyznaczonych przez naszą niepełnosprawność.
• Stworzenie ogólnej wizji-zawierającej obraz naszego przyszłego życia wraz z konkretnymi zdarzeniami,które mają doprowadzić do spełnienia się tej wizji.To ogólny plan naszego przyszłego świata,gdzie pełnimy określone role,otaczamy się wybranymi osobami,ale również potrzebujemy pomocy w pewnych sytuacjach.
• Ustalenie i postawienie sobie szczegółowych celów,jakie muszą być spełnione,po to by zmiana się dokonała.Cele te muszą być sformułowane bardzo precyzyjnie"Zrobię...","Będę umiał/a...","Nauczę się...".Takimi szczegółowymi celami może być przystosowanie mieszkania,ukończenie kursu prawa jazdy,zmiana wózka i nauczenie się pokonywania barier architektonicznych,czy osiągnięcie całkowitej samodzielności w czynnościach życia codziennego.
• Zaplanowanie zmiany,czyli kroków i czynności jakie muszę podjąć,by zmiana faktycznie nastąpiła"Zacznę codziennie pracować nad samodzielnością.","Zapiszę się na kurs prawa jazdy.","Załatwię wszystkie formalności związane z programem likwidacja barier architektonicznych."

Niepełnosprawność i ograniczenia z niej wynikające mogą być przeszkodą w realizacji swoich marzeń,a czasem potrafią nawet zupełnie obezwładniać i zniechęcać do robienia nawet najprostszych rzeczy.Zmiana tej sytuacji wymaga odpowiedniego nastawienia i pracy.Najlepiej kiedy myślimy nie tyle o trudnościach,ile o sposobach ich rozwiązania.Pokonanie swoich ograniczeń wymaga spojrzenia w przyszłość i określenie siebie,czyli odpowiedzi na pytanie"Kim będę i co będę robił/a?"Musimy również żyć w przekonaniu i mieć w tym całkowitą pewność,że zmiana dokona się tylko wtedy gdy sami będziemy dokonywać życiowych wyborów i gdy w pełni zaangażujemy się w realizację postawionych celów.Nawet wielkie cele spełniają się dzięki osiąganiu małych rzeczy,dlatego nasze plany powinny mieć bardzo konkretną postać.Duże zadania najlepiej podzielić na małe etapy i wyznaczyć sobie czas potrzebny na ich wykonanie.Dzięki temu,to co już osiągniemy,nowe umiejętności i wiedza jaką zdobędziemy,będą mobilizować nas do dalszej pracy.
TEMAT DO PRZEMYŚLEŃ
Stwórz wizję siebie samego/j za 3 lata,tak by był to obraz bardzo odważny w swojej wymowie,ale i realistyczny.W zbudowaniu takiej wizji pomoże Ci odpowiedź na poniższe pytania:
Jak wyglądam?
Jaka jest moja sytuacja rodzinna,z kim mieszkam?
Jaki jest mój stan zdrowia?
Czym zajmuje się na co dzień?
Jak wygląda moje otoczenie?
Czym zajmuję się w czasie wolnym,czy mam hobby?
Jak jestem ubrany/a?
Co osiągnąłem/ęłam do tej pory?
Jaka jest najważniejsza wartość w moim życiu?
O czym marzę?
Jakie są moje pilne potrzeby?
ĆWICZENIE
Teraz,gdy już Twoja wizja ma realny kształt,zastanów się nad tym co musisz zrobić,by to wszystko się spełniło.Zapisz wszystkie pomysły w punktach,a następnie oceń każdy z nich ze względu na jego ważność i rolę w realizacji Twojej wizji w skali od 1(najmniej istotne)do 5(najbardziej istotne).Spośród tych ocenionych na 4 lub 5 wybierz jedno,Twoim zdaniem najważniejsze działanie.Ćwiczenie to pozwoli Tobie przekonać się,jak jest trudno własne marzenia i plany przełożyć na realne działania,lecz z drugiej strony tylko wtedy,gdy uda Nam się znaleźć konkretny sposób na realizację naszych planów,będziemy mogli wciąż się rozwijać.

Przezwyciężenie niepełnosprawności i moje strefy wsparcia

Nasza niepełnosprawność wymaga więc przepracowania w różnych jej wymiarach.Wydaje się,że dużo większy wpływ mamy na postrzeganie siebie samych oraz na nasze relacje z innymi,a znacznie mniejszy na fizyczną stronę niepełnosprawności i bariery,jakie napotykamy w otoczeniu.Wrażenie takie jest nie do końca trafne i to z kilku powodów:

• Angażując się w proces naszej rehabilitacji i współpracując z personelem medycznym sprawimy,że czas ten nie będzie stracony,a postępy pojawią się znacznie szybciej.
• Już w szpitalu powinniśmy pracować nad samodzielnością w czynnościach codziennych.Powiększający się obszar naszej samodzielności będzie nam dawać coraz większe możliwości i zadowolenie oraz odciąży naszych bliskich.Okazją do rozpoczęcia pracy nad własną samodzielnością jest udział w obozie AR.Instruktorzy,którzy przez wiele lat doskonalili swoje techniki samoobsługowe mogą je zaprezentować i dodatkowo służą radą jak te metody przystosować do własnych możliwości.Trening czynności samoobsługowych koniecznie musimy kontynuować po powrocie do domu.Umiejętność samodzielnego ubierania się,codzienna toaleta i higiena,przygotowywanie i spożywanie posiłków,przesiadanie się oraz poruszanie na wózku i pokonywanie na nim barier architektonicznych są niezbędne do tego,by być aktywnym w swoim życiu i cieszyć się nim.W sytuacji,gdy nasz potencjał fizyczny jest niewystarczający do tego,by uzyskać pełną samodzielność ważne jest byśmy wiedzieli jakiej pomocy potrzebujemy oraz byśmy potrafili udzielić innym instruktażu,na czym ta pomoc ma polegać.
• Wiedza na temat wpływu URK na nasz organizm i świadomość zmian jakie w naszym życiu spowodowała niepełnosprawność pomoże uniknąć nam niebezpiecznych powikłań oraz pomoże w lepszym wykorzystaniu naszego czasu i środków,jakimi dysponujemy.Brak takiej wiedzy jest często przyczyną długich poszukiwań lepszej,skuteczniejszej metody na powrót do zdrowia,a często powoduje nawet zaniechanie i rezygnację.

Postawa zaangażowania i pracy nad przezwyciężeniem następstw URK jest dla nas najważniejsza i przynosi oczekiwane efekty.Pamiętać jednak powinniśmy o czekających nas trudnościach.Im bardziej będziemy świadomi tego,że mogą się pojawić,tym łatwiej będziemy mogli sobie z nimi poradzić.Często towarzyszy nam poczucie pokrzywdzenia przez los i wrażenie,że życie obeszło się z nami wyjątkowo okrutnie.Żywimy przekonanie niesprawiedliwości,która nas dotknęła i rozpamiętujemy zdarzenia związane z doznaną niepełnosprawnością np.wypadek,zadając sobie pytanie"Dlaczego właśnie ja?"Doświadczenie i przeżywanie własnej niepełnosprawności to proces,którego przebieg zależy od sytuacji,w jakiej zastał nas uraz oraz od naszej osobowości.Dobrze,gdy na końcu tego procesu osiągamy postawę akceptacji niepełnosprawności,tzn.przyjmujemy faktyczne zmiany jakie niesie URK w naszym życiu,ale jednocześnie nie uważamy,że niepełnosprawność pozbawia nas radości z realizacji życiowych planów i marzeń.Na tym etapie przyjmujemy właściwą perspektywę odwracając się tyłem do wypadku i urazu,a kierując się w stronę przyszłości i tego,co nas w niej czeka.Do takiej postawy dołączyć się powinno poczucie wewnętrznego umiejscowienia kontroli.Co oznacza to określenie?Wyraża ono postawę,w której mamy przekonanie o naszym wpływie na własne życie i na wszystko co nas w nim spotyka.W sytuacji,gdy przez długi czas po URK skazani jesteśmy na opiekę innych osób i to oni podejmują decyzje dotyczące naszego życia,tracimy wiarę w to,że możemy sami coś osiągnąć.Z czasem gdy potrafimy coraz więcej odzyskujemy pewność siebie,ale najcenniejsza jest świadomość swoich możliwości,tego jak wiele zależy od nas samych.Wsparcie,jakie możemy uzyskać od naszych bliskich,instytucji,organizacji pozarządowych i różnych grup wsparcia jest niezwykle pomocne,jednak to my w największej części odpowiadamy za to,kiedy z tego wsparcia skorzystamy i jak potoczy się nasze życie.Dostrzeżenie swojego osobistego potencjału,to klucz do realizacji swoich planów i czerpania satysfakcji z bycia aktywnym.Mobilizacja własnego potencjału do pracy nad sobą i do znalezienia dla siebie miejsca w aktywnym życiu,czyli w pracy,nauce,czy życiowym hobby jest najważniejsza ale równie ważne jest odnalezienie dla siebie różnych sfer wsparcia.Te sfery to osoby,miejsca lub zajęcia dzięki którym nie czujemy się osamotnieni w swoich staraniach o powrót do aktywności.Spróbuj odnaleźć takie strefy wsparcia,dostępne dla Ciebie,zastanów się gdzie możesz szukać pomocy,co sprawia,że w trudnych chwilach możesz uzyskać pomoc,zarówno realną jak i tę polegającą na podtrzymaniu na duchu i poprawieniu nastroju.
Ćwiczenie
Wypisz twoje własne strefy wsparcia:
1.Miejsca w których się czujesz jak w domu i do których należysz.
2.Przedmioty wywołujące przyjemne doznania i wzbudzające pozytywne wspomnienia.
3.Ludzie których naprawdę lubisz i którym możesz ufać.
4.Organizacje te od których otrzymałeś już pomoc i te do których należysz.
5.Działania które odrywają cię od codzienności,jak sport,hobby.
6.Wartości własne przekonania i poglądy,filozofia życiowa,religia.
Określenie własnych sfer wsparcia pomaga w zrozumieniu,że w szczególnie trudnych momentach nie jesteśmy sami i pozwala na wyznaczenie przyjaznego otoczenia,w którym czujemy się bezpiecznie.W różny sposób możemy rozumieć i traktować naszą niepełnosprawność.Jest to niezwykle ważne jeśli chodzi o naszą chęć zmiany swojego dotychczasowego życia.Mówimy tutaj o takiej zmianie,która wiąże się z akceptacją nowej sytuacji związanej z niepełnosprawnością.Pewnie zgodzimy się z myślą,że akceptacja niepełnosprawności może oznaczać dla każdego z nas coś innego.To co najważniejsze jeśli chodzi o przezwyciężenie następstw URK wyraża się w stwierdzeniu,że niepełnosprawność chociaż rzeczywista,nie przeszkadza mi korzystać z życia w pełni.Realność takiej postawy oznacza,że przyjmuję zmiany jakie muszą nastąpić w moim życiu,co oznacza konieczność rezygnacji z pewnych rzeczy lub zmianę sposobu osiągania innych.
Temat do przemyśleń
Zastanów się nad następującą kwestią:Czy zmiana w naszym życiu polegająca na odwróceniu postawy z pełnienia roli osoby zupełnie uzależnionej od innych i nie podejmującej żadnej aktywności,do postawy kogoś kto świadomie kieruje swoim losem i jest w swoich wyborach aktywny,jest zawsze przez nas pożądana?Czy taka zmiana uznawana za zmianę na lepsze nie wiąże się z utratą czegoś co jest dla nas cenne?
W rozstrzygnięciu tej wątpliwości pomoże ci rozwiązanie zadania.
Ćwiczenie
Wyobraź sobie,że wyjechałeś na długie wakacje,a po powrocie zastałeś zdemolowane i okradzione mieszkanie.Wymień złe strony takiego zdarzenia,a następnie wypowiedz się,czy zdarzenie to ma jakieś pozytywne strony i niesie dla nas jakąś wartość.Tak jak na pierwszy rzut oka trudno znaleźć pozytywne strony kradzieży,której padliśmy ofiarą,tak równie nieprawdopodobne jest,by ktoś czerpał korzyści z własnej niepełnosprawności.Jednak to,co na pozór niemożliwe,czasem okazuje się faktem.Niepełnosprawność możemy ujmować na rozmaite sposoby:

• Niepełnosprawność jako sposób na określenie i wyrażenie siebie samego może to dotyczyć zwłaszcza młodych ludzi,którzy jeszcze nie znaleźli odpowiedzi na pytanie:"Kim tak naprawdę jestem?"Niepełnosprawność pomimo swojej dramaturgii daje gotową tożsamość,a osoby takie mogą robić wrażenie,że świetnie odnajdują się w nowej sytuacji.
• Niepełnosprawność jako ucieczka przed życiem i jego wyzwaniami dotyczy zwłaszcza osób zamkniętych w sobie,które nie lubią wyzwań jakie stawia przed nimi życie,uraz daje wtedy okazję do schowania się przed światem i bezpiecznego życia wśród najbliższych.
• Niepełnosprawność jako pewnego rodzaju alibi na życie w określonym czasie swojego życia każdy z nas wchodzi w pewne role społeczne,zamyka pewien etap życia i rozpoczyna następny.W pewnym wieku podejmujemy naukę i kończymy ją,następnie przychodzi pora na pracę,założenie rodziny oraz potomstwo.Osoba w wieku 40 lat,która mieszka z rodzicami,nie pracuje i nie założyła własnej rodziny może budzić troskę najbliższego otoczenia.Inaczej jest w przypadku osób niepełnosprawnych,sama niepełnosprawność stanowi życiowe alibi.Osoba niepełnosprawna nie czuje takiej presji społecznej do podejmowania w określonym czasie konkretnych ról życiowych.
• Niepełnosprawność jako szansa na podkreślenie naszej wartości w oczach innych,zwłaszcza nam bliskich wydaje się również niewiarygodna,ale uraz i niepełnosprawność mogą dać okazję do zwrócenia na siebie uwagi innych osób,najczęściej najbliższych na fakt naszego istnienia.Osoby,które wcześniej nie angażowały się w relacje z nami,teraz wykazują troskę i poświęcają nam znacznie więcej czasu.

Przedstawione wyżej postawy i przemawiające za nimi argumenty mogą się wydać niewiarygodne i mało prawdopodobne.Przedstawione są jednak tylko po to,byśmy mogli uświadomić sobie co może mieć wpływ na zaakceptowanie przez nas swojej sytuacji po URK.Niepełnosprawność nie określa nas jako ludzi,jest ona czymś realnym i niezaprzeczalnym,jednak stanowi tylko część naszego życia.Dlatego im więcej będziemy mieli zainteresowań i sfer aktywności,tym mniejsze znaczenie w kontaktach z innymi będzie miała mniejsza sprawność.Nieocenione jest posiadanie pozytywnych wzorców,jeśli poznamy inne osoby z podobną niepełnosprawnością,które mają pomysł na życie i aktywnie go realizują,posiadając przy tym wiele pasji i zainteresowań,wtedy łatwiej nam uwierzyć w to,jak wiele możemy osiągnąć we własnym życiu.Brak takich pozytywnych przykładów sprawia,że sami patrzymy na siebie przez pryzmat stereotypów,a te jeśli chodzi o osoby niepełnosprawne nie są korzystne.

Zrozumieć własną niepełnosprawność

Niepełnosprawność wywołana urazem rdzenia kręgowego(URK)jest czymś rzeczywistym i trudno jej zaprzeczyć,zwłaszcza kiedy jesteśmy osobami,które doświadczają jej w codziennym życiu.Zastanów się jednak nad tym,jak wielkie znaczenie ma postrzeganie własnej niepełnosprawności.Każdy z nas w różny sposób określić może swoją własną kondycję fizyczną i to niezależnie od tego czy jest osobą sprawną,czy niepełnosprawną.Naszą ogólną sprawność określić możemy używając,któregoś z poniższych stwierdzeń:

• Maksymalna sprawność.
• Sprawność.
• Niepełna sprawność.
• Ograniczona sprawność.
• Całkowita niesprawność.

W takim ujęciu poczucie sprawności wydaje się dość względne i zależy od tego jak postrzegamy samych siebie.Możemy zadać sobie pytanie:"Czym dla mnie samego jest niepełnosprawność i na ile określa mnie samego?"Im mniej czuję się osobą niepełnosprawną,to znaczy im mniej niepełnosprawność określa mnie jako osobę,tym łatwiej jest mi zaakceptować siebie i wchodzić w partnerskie relacje z innymi ludźmi.Nie oznacza to oczywiście,że powinniśmy próbować lekceważyć zmiany jakie w naszym ciele wywołał uraz.Ważne jest to,byśmy jak najlepiej zapoznali się z wszystkimi następstwami urazu,ponieważ tylko wtedy unikniemy niebezpiecznych powikłań,reagując na niepokojące objawy i sygnały,które wysyłać będzie nasz organizm.Zmiany wywołane w naszym życiu przez niepełnosprawność,to nie tylko to co dotyka nas samych,ale również zmiany dokonujące się w życiu naszych bliskich i w naszym otoczeniu.Całość zmian wywołanych przez URK przedstawić możemy w kilku wymiarach:
1.Wpływ niepełnosprawności na nas samych

• Zmiany dotyczące całego organizmu i funkcjonowania fizycznego.
• Obraz siebie samego i poczucie własnej tożsamości.
• Ogólne samopoczucie i emocje.
• Zdolność uczenia się i poznawania świata.
• Relacje z innymi ludźmi i pełnienie ról społecznych.

2.Wpływ niepełnosprawności na nasze otoczenie

• Leczenie i długotrwała rehabilitacja.
• Sprawowanie opieki w codziennym życiu.
• Koszty związane z przystosowaniem mieszkania,zakupem środków ortopedycznych i pomocniczych.

Poukładanie swojego życia po urazie nie dzieje się samo,z dnia na dzień.To długi proces,w którym najwięcej oczywiście zależy od nas,ale jest nam tym łatwiej im więcej otrzymujemy wsparcia ze strony bliskich.W historiach,jakie pisali swoim życiem ludzie,którym udało się przezwyciężyć ograniczenie związane z niepełnosprawnością i cieszyć się radością z każdego dnia pojawiły się pewne etapy.W dużym uproszczeniu możemy przedstawić je następująco:

• Okres szoku pojawia się na samym początku i wiąże się z gwałtownym wstrząsem i szokiem,kiedy jeszcze niewiele rozumiemy z całej sytuacji,w którą nagle zostaliśmy wrzuceni.
• Faza kryzysu emocjonalnego tutaj już uświadamiamy sobie co tak naprawdę nas spotkało i nabieramy coraz więcej wiedzy o następstwach urazu dla naszego przyszłego życia.W okresie tym przeważają negatywne emocje związane z lękiem o jutro i bezradnością z powodu niesprawności.
• Czas pozornego przystosowania w tym czasie poszukujemy różnych rozwiązań,a skutkiem tego może być pojawienie się różnych mechanizmów obronnych,polegających na zaprzeczaniu,rezygnacji lub uporczywemu,wieloletniemu kontynuowaniu rehabilitacji i przedłużaniu pobytów w szpitalach,po to by uciec przed życiem.
• Czas konstruktywnego przystosowania to dostrzeżenie wielu możliwości jakie przed nami stoją i osobistego potencjału.Przekonanie,że mogę wziąć odpowiedzialność za własne życie.Przyjmujemy do wiadomości,że niepełnosprawność zmusza nas do nieco innego spojrzenia na własne życie i do koniecznych zmian,ale nie pozbawia nas pragnień,marzeń i możliwości ich realizacji.

Od chwili kiedy nie akceptujemy tego co się wydarzyło i chcemy by było tak jak dawniej,do czasu gdy nabieramy ochoty na życie,przechodzimy długą drogę.Zadajemy sobie wiele pytań.Najwięcej z nich dotyczy obaw przed przyszłością,bo nie jesteśmy pewni,czy zdołamy sprostać oczekiwaniom własnym i naszych bliskich.Pojawiają się pytania typu:"Czy dam sobie radę bez pomocy innych?","Czy znajdę odpowiednią pracę?","Czy uda mi się założyć rodzinę i czy spełnię się jako mąż/żona i ojciec/matka?".Zanim znajdziemy odpowiedź na te i wiele innych pytań upłynie dużo czasu,ale o wiele szybciej zorientujemy się,że prawdziwą radość może przynieść samo poszukiwanie odpowiedzi.Początkowo jest nam ciężko zmotywować się do tego,by chociaż wstać z łóżka,jednak później przekonujemy się,że nawet tak proste czynności,jak:ubieranie się,przesiadanie na wózek i poruszanie się na nim,daje nam dużą swobodę.Umożliwia spotkanie z innymi,a może nawet poznanie kogoś na całe życie.Obóz Aktywnej Rehabilitacji(AR)jest doskonałą okazją do przekonania się,że nie jestem sam ze swoim problemem,że jest wiele sposobów na odzyskanie radości życia.Wydaje nam się,że dramat niepełnosprawności dotknął jedynie nas,czujemy się osamotnieni,mamy wrażenie,że wokół ludzie żyją swoimi sprawami,a my wypadliśmy z pędzącego autobusu życia.Dzieje się tak szczególnie wtedy,gdy nie mamy wcześniejszych doświadczeń związanych z osobami niepełnosprawnymi.Jeśli ktoś z nas,ma wśród bliskich lub w swoim otoczeniu niepełnosprawnych,lub w przeszłości opiekował się osobami wymagającymi pomocy,to łatwiej jest mu zrozumieć sytuację w jakiej się znalazł po URK.Pobyt na obozie AR daje okazję do poznania wielu osób,z których każda ma swoją własną historię i różne doświadczenia związane z URK.Pojawia się myśl,że nie jestem sam w zmaganiu się z niepełnosprawnością,mogę skorzystać z wiedzy i doświadczeń wielu osób i w razie potrzeby uzyskać niezbędne wsparcie.

Savoir-Vivre dla niepełnosprawnych

Nie musisz czuć się niezręcznie w obecności osoby niepełnosprawnej.Niniejsze opracowanie zawiera podstawowe wskazówki na temat zachowania wobec tych osób.A jeżeli kiedykolwiek będziesz miał wątpliwości,co do tego,jak się zachować czy też co powiedzieć takiej osobie po prostu ją o to zapytaj!
ZANIM POMOŻESZ-ZAPYTAJ. 
Sam fakt bycia niepełnosprawnym nie oznacza,że dana osoba potrzebuje pomocy.Jeżeli znajduje się ona w przyjaznym otoczeniu,zwykle sama da sobie świetnie radę.Dorośli niepełnosprawni chcą być traktowani jak niezależni ludzie.Pomoc należy oferować jedynie wówczas,gdy wydaje się,że dana osoba może jej potrzebować.Jeżeli tak jest w istocie,zapytaj zanim zaczniesz jej udzielać.
BĄDŹ TAKTOWNY INICJUJĄC KONTAKT FIZYCZNY. 
Niektóre osoby niepełnosprawne utrzymują równowagę dzięki swoim rękom,dlatego chwytanie ich za nie nawet w celu udzielenia pomocy może tę równowagę zakłócić.Unikaj klepania takiej osoby po głowie a także dotykania jej wózka,skutera czy laski.Osoby niepełnosprawne Niepełnosprawni uważają je za część ich przestrzeni osobistej.
POMYŚL ZANIM COŚ POWIESZ. 
Zawsze zwracaj się bezpośrednio do osoby niepełnosprawnej,nie do jej towarzysza,pomocnika,ani tłumacza języka migowego.Prowadzenie zwykłej rozmowy z osobą niepełnosprawną jest fajne,po prostu zwracaj się do niej jak do każdej innej osoby.Szanuj jej prywatność.Jeżeli będziesz wypytywał ją o jej przypadłość,może się ona poczuć jakbyś sprowadzał ją wyłącznie do jej niepełnosprawności,a nie widział w niej człowieka(jednak wiele osób niepełnosprawnych nie ma nic przeciwko naturalnej ciekawości dzieci i nie krępują się odpowiadać na zadawane przez nie pytania).
NIE RÓB ŻADNYCH ZAŁOŻEŃ. 
Osoby niepełnosprawne same najlepiej wiedzą,co mogą zrobić,a czego nie.Nie podejmuj za nie decyzji co do uczestnictwa w jakiejkolwiek czynności.W zależności od sytuacji,wykluczanie osób niepełnosprawnych z jakiegokolwiek działania na podstawie założeń o ich ograniczeniach może stanowić pogwałcenie ich praw.
REAGUJ UPRZEJMIE NA PROŚBY OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH. 
Jeżeli osoby niepełnosprawne proszą cię o dokonanie pewnych przystosowań w twojej działalności,to nie jest to skarga.Świadczy to o tym,że czują się w twoim lokalu na tyle swobodnie,aby mówić o swoich potrzebach.Jeżeli twoja reakcja będzie pozytywna,na pewno będą do ciebie wracać i powiedzą swoim znajomym,jak dobrze zostali obsłużeni.
Uwaga:Chcielibyśmy,abyście myśleli o osobach niepełnosprawnych jak o jednostkach waszych znajomych,współpracownikach,sąsiadach dlatego zamiast używać bezpostaciowego zaimka„oni”w odniesieniu do osób niepełnosprawnych,w tekście staramy się używać zaimków„ona”lub„on”.
Wskazówki terminologiczne 
STAWIAJ OSOBĘ NA PIERWSZYM MIEJSCU.Mów„osoba niepełnosprawna”a nie„niepełnosprawny”,„osoby niepełnosprawne”a nie„niepełnosprawni”.Jeśli chodzi o konkretne formy niepełnosprawności,bezpiecznie jest mówić„osoba z zespołem Tourette’a”lub„osoba z porażeniem mózgowym”.Zdarza się jednak,że poszczególne osoby mają swoje własne preferencje,dlatego jeśli nie masz pewności,jakich słów używać zapytaj.Unikaj przestarzałych określeń takich jak„upośledzony”czy„kaleka”.Pamiętaj też,że wiele osób niepełnosprawnych nie lubi żargonowych,eufemistycznych określeń typu„inwalida narządu ruchu”czy„sprawny inaczej”.Zamiast„przykuty do wózka inwalidzkiego”mów„osoba korzystająca z wózka”.Wózek umożliwia osobie niepełnosprawnej poruszanie się i pełne uczestnictwo w życiu społecznym,jest więc elementem wyzwalającym a nie„przykuwającym”.Unikaj negatywnych określeń w stylu„cierpiący”czy„chory”,mów„osoba z AIDS”zamiast„osoba cierpiąca na AIDS”czy„osoba chora na AIDS”.Rozmawiając z osobami niepełnosprawnymi można swobodnie używać wyrażeń idiomatycznych.Całkowicie dopuszczalne jest żegnanie się z osobą niewidomą słowami„dobrze było cię widzieć”albo„do zobaczenia”,gdyż niepełnosprawni sami często używają tego typu wyrażeń.Osoby niesłyszące komunikują się między sobą za pomocą języka migowego,uważając się za członków mniejszości kulturowej i językowej.Nazywają siebie osobami Niesłyszącymi przez duże N,a określenie„głuchy”może być dla tych osób obraźliwe.Niektórzy mogą nie mieć nic przeciwko niemu,ale bezpieczniej jest określać osoby,które częściowo utraciły słuch,lecz używają języka migowego,jako„niedosłyszące”a osoby ze znaczną utratą słuchu jako Niesłyszące lub niesłyszące.
Osoby korzystające z wózka lub niepełnosprawne ruchowo 
OSOBY KORZYSTAJĄCE Z WÓZKA mogą mieć różne stopnie niepełnosprawności i zróżnicowane możliwości.Niektóre osoby używają do poruszania się ramion i dłoni,inne mogą wstać z wózka i przejść krótki dystans same.

• Osoby korzystające z wózka są ludźmi a nie sprzętami.Nie pochylaj się nad osobą w wózku żeby uścisnąć komuś dłoń ani nie proś takiej osoby,aby trzymała płaszcze.W żadnym razie nie powinno się stawiać drinka na pulpicie przymocowanym do czyjegoś wózka.
• Nie pchaj,ani nie dotykaj czyjegoś wózka,gdyż stanowi on część przestrzeni osobistej tej osoby.Jeżeli rzucisz się komuś do pomocy w zjechaniu z krawężnika,może się zdarzyć,że wypadnie on z wózka.Elementy wózka mogą się urwać,jeżeli podniesiesz go za rączki lub podnóżek.
• Podjazdy i drzwi dostępne dla osób niepełnosprawnych powinny być w twoim budynku zawsze otwarte i wolne od wszelkich przeszkód.
• Pamiętaj,że osoby korzystające z wózka nie mogą wszędzie dosięgnąć.Staraj się umieścić jak najwięcej przedmiotów w zasięgu ich rąk,upewnij się,że na drodze do półek i wieszaków nie ma żadnych przeszkód.Rozmawiając z osobą korzystającą z wózka weź krzesło i usiądź na jej poziomie.Jeżeli nie jest to możliwe,stań w niewielkiej odległości,żeby nie musiała ona nadwyrężać szyi,aby nawiązać z tobą kontakt wzrokowy.
• Jeżeli kasa w miejscu twojej działalności jest zbyt wysoka,żeby osoba korzystająca z wózka mogła cię widzieć ponad nią,wyjdź zza kasy,żeby ją obsłużyć.Jeżeli wiąże się to z wypełnianiem formularzy lub składaniem podpisu,miej pod ręką podkładkę do pisania.
• Jeżeli w budynku,w którym mieści się twoja firma,jest kilka alternatywnych dróg,umieść dla osób korzystających z wózka drogowskazy,aby łatwo mogły znaleźć najlepszą z nich.Osoby poruszające się przy pomocy laski lub kul również będą chciały skorzystać z najdogodniejszej drogi,lecz niekiedy schody są dla nich łatwiejsze do pokonania niż podjazd.Dopilnuj,aby recepcjonistki i ochroniarze byli w stanie skierować te osoby na najlepszą dla nich drogę w budynku.
• Jeżeli najbliższa toaleta publiczna nie jest dostosowana dla potrzeb osób niepełnosprawnych lub znajduje się na piętrze,które jest dla nich niedostępne,pozwól osobie na wózku skorzystać z toalety prywatnej albo służbowej.
• Osoby poruszające się przy pomocy laski lub kul potrzebują ramion,aby utrzymywać równowagę,więc nigdy ich za nie nie chwytaj.Osoby mające trudności z poruszaniem się opierają się czasem o drzwi,aby je otworzyć.Otwieranie im drzwi zza ich pleców lub otwieranie ich znienacka może spowodować ich upadek.Nawet popychanie lub wypychanie wózka może przerodzić się w problem,więc zanim zaoferujesz swoją pomoc,zawsze zapytaj,w jaki sposób to zrobić.
• Jeśli oferujesz osobie mającej trudności z poruszaniem się miejsce siedzące,pamiętaj,że niektórym osobom może być łatwiej skorzystać z siedzenia z podłokietnikami lub z wyższym siedziskiem.
• Dużym problemem,z jakim muszą zmagać się osoby mające trudności z poruszaniem się,są upadki.Pamiętaj,aby zawsze umieszczać odpowiednią ilość znaków ostrzegawczych na mokrych podłogach,a kiedy pada deszcz lub śnieg wyłóż wycieraczki,żeby podłogi pozostały suche(dopilnuj jednak,żeby nie było ich za dużo,gdyż mogłoby to utrudniać poruszanie się osobom korzystającym z wózka).
• Osoby,które na pierwszy rzut oka nie mają problemów z poruszaniem się,również mogą mieć pewne szczególne potrzeby w tej kwestii.Na przykład osoby ze schorzeniami układu oddechowego lub krążenia mogą nie być w stanie pokonywać długich dystansów pieszo lub też szybko chodzić.Pamiętaj,że w muzeum,hotelu lub markecie powinna znajdować się wystarczająca ilość ławek,na których osoby takie mogłyby odpocząć.
• Niektóre osoby nie mogą w pełni poruszać swoimi dłońmi,nadgarstkami czy ramionami.Bądź przygotowany na to,aby udzielić im pomocy przy sięganiu,chwytaniu i podnoszeniu przedmiotów,otwieraniu drzwi i gablot czy obsługiwaniu automatów i innego sprzętu.

Osoby niewidome lub niedowidzące 
OSOBY NIEWIDOME umieją orientować się w terenie i poruszać się po ulicach.

• Osoby te są w stanie same podróżować,choć czasem korzystają z laski lub z pomocy psa przewodnika.Niektóre osoby mogą mieć problemy ze wzrokiem,które nie są widoczne.Bądź przygotowany,aby udzielić takiej osobie pomocy na przykład przeczytać jej coś kiedy cię o to poprosi.
• Zanim nawiążesz kontakt fizyczny,uprzedź o tym osobę niewidomą.Wymień swoje imię,a jeśli jest to stosowne również funkcję,jaką pełnisz,np.ochroniarz,bileter,opiekun społeczny,recepcjonistka czy kolega z wydziału.Powinieneś też przedstawić osobę niewidomą wszystkim osobom z grupy,aby nie poczuła się ona wykluczona.
• Jeżeli nowy klient lub pracownik jest osobą niewidomą lub niedowidzącą,oprowadź ją po wszystkich pomieszczeniach.
• Osoby niewidome korzystają ze swoich rąk do utrzymywania równowagi,więc jeśli chcesz taką osobę poprowadzić,zaproponuj jej swoje ramię,zamiast chwytać ją za rękę(można jednak poprowadzić rękę osoby niewidomej do poręczy lub oparcia krzesła,jeśli chce ona wejść na schody lub usiąść).
• Jeżeli osoba niewidoma korzysta z pomocy psa przewodnika,idź po przeciwnej stronie niż pies.Idąc opisuj otoczenie i wskazuj przeszkody,np.schody(„w górę”lub„w dół”)albo dziurę w chodniku.Inne zagrożenia to:drzwi obrotowe,otwarte drzwiczki szafy i przedmioty wystające ze ścian na poziomie głowy,takie jak rośliny czy lampy.Jeśli chcesz ostrzec osobę niewidomą,zrób to w sposób konkretny.Sam okrzyk„uważaj!”nie pozwoli jej zorientować się,czy ma się zatrzymać,uciekać,pochylić czy coś przeskoczyć.
• Jeżeli wskazujesz osobie niewidomej drogę,podaj jej konkretne wskazówki niewymagające orientacji wzrokowej.Zamiast powiedzieć„skręć w prawo przy półce z materiałami biurowymi”powiedz„idź prosto do końca alejki a potem skręć w prawo”,gdyż osoba ta może nie wiedzieć,gdzie znajdują się materiały biurowe.
• Jeśli musisz już iść i pozostawiasz osobę niewidomą w jakimś miejscu samą,powiedz jej o tym,opisz jej drogę do wyjścia a następnie pozostaw ją blisko ściany,stołu lub w jakimś innym konkretnym miejscu.Pozostawiając taką osobę na środku pomieszczenia sprawiasz jej duży kłopot.
• Nie dotykaj laski ani psa osoby niewidomej.Pies jest w pracy i nie może się rozpraszać,laska stanowi cześć przestrzeni osobistej danej osoby.Jeśli osoba niewidoma położy gdzieś laskę,nie przekładaj jej,uprzedzaj jedynie wtedy,jeśli może stanowić ona przeszkodę.
• Proponuj niewidomym klientom odczytanie informacji podanych w formie pisemnej,np.karty dań,etykiet na produktach albo wyciągu z konta.Odlicz resztę na głos,aby mogli oni zapamiętać,jakie otrzymali banknoty.
• Jeśli serwujesz osobie niewidomej posiłek,opisz jej dokładnie zawartość talerza posługując się orientacją wg zegara(godzina 12 znajduje się najdalej od niej a 6 najbliżej).Usuń z talerza przybranie i wszystkie elementy,które nie nadają się do jedzenia.Niektórzy goście mogą poprosić cię o pokrojenie potrawy na kawałki,możesz to zrobić w kuchni przed jej podaniem.
• Osoby niedowidzące mogą przeczytać jedynie informacje wydrukowane dużą czcionką.Rodzaj czcionki i odpowiednie odstępy są równie ważne,jak jej rozmiar.Etykiety i oznaczenia powinny być napisane wyraźnymi literami kontrastującymi z tłem.Osobom niedowidzącym najłatwiej jest przeczytać tekst napisany wielkimi białymi literami na czarnym tle.
• Bardzo ważnym elementem jest dobre oświetlenie,lecz nie powinno ono być zbyt jasne.Światło odbijające się od błyszczącej tapety może razić w oczy.
• Dopilnuj,aby na drodze,jaką poruszają się osoby niewidome i niedowidzące,nie było żadnych przeszkód.Jeżeli osoby te są twoimi regularnymi klientami lub też pracownikami,informuj je o wszelkich zmianach,np.o przestawionych meblach,sprzętach i innych przedmiotach.

Osoby niesłyszące lub niedosłyszące 
POLSKI JĘZYK MIGOWY to zupełnie inny język niż polski mówiony,charakteryzuje się on
zupełnie inną składnią.Czytanie z ruchu warg jest dla osób niesłyszących bardzo trudne,jeśli ich pierwszym językiem jest język migowy,gdyż większość dźwięków powstaje wewnątrz jamy ustnej trudno jest czytać z ruchu warg w drugim języku.Osoby niedosłyszące porozumiewają się jednak w języku polskim.Słysząc w ograniczonym stopniu,wspomagają się aparatami słuchowymi i/lub patrzą na usta swojego rozmówcy,aby ułatwić sobie komunikację.Istnieje wiele sposobów i stylów komunikowania się stosowanych przez osoby z utratą słuchu,których nie sposób krótko opisać.Należy wspomnieć,że większość dorosłych,którzy niedawno utracili słuch,nie posługuje się językiem migowym,lecz polskim i w komunikacji wspomaga się urządzeniami do pisania lub wspomagającymi słuch.Osoby z implantami ślimakowymi,tak samo jak osoby z innymi formami utraty słuchu,informują zwykle swoich rozmówców jak najlepiej się z nimi porozumiewać.

• Jeżeli wymiana informacji ma być skomplikowana,np.podczas rozmowy w sprawie pracy,wizyty u lekarza czy powiadamiania o podejrzeniu popełnienia przestępstwa,najskuteczniejszym sposobem komunikowania się z osobą posługującą się językiem migowym jako pierwszym językiem jest pomoc wykwalifikowanego tłumacza tego języka.W prostych interakcjach,takich jak składanie zamówienia w restauracji czy wynajmowanie pokoju hotelowego,zwykle wystarczy pisanie komunikatów na kartce.
• Aby dowiedzieć się,czy dana osoba chce porozumiewać się w języku migowym,za pomocą gestów,pisząc czy mówiąc,obserwuj jakie daje ci sygnały.Jeżeli nie rozumiesz,co mówi osoba niesłysząca lub niedosłysząca,poinformuj ją o tym.
• Jeżeli podczas rozmowy obecny jest tłumacz języka migowego,patrz na osobę niesłyszącą i utrzymuj z nią kontakt wzrokowy.Zwracaj się bezpośrednio do niej(„czego się napijesz?”),a nie do tłumacza(„spytaj czego się napije”).
• Nie podejmuj decyzji za osoby niesłyszące,należy je włączać w proces podejmowania decyzji ich dotyczących.
• Zanim zaczniesz mówić do osoby niesłyszącej lub niedosłyszącej,upewnij się,że na ciebie patrzy.W zależności od sytuacji możesz zamachać ręką,dotknąć jej ramienia lub włączyć i wyłączyć światło.
• Jeżeli osoba niesłysząca lub niedosłysząca nie zrozumie któregoś zdania,nie powtarzaj go a ujmij to,co chcesz powiedzieć inaczej.
• Mów z twarzą zwróconą w kierunku rozmówcy.Cichy,dobrze oświetlony pokój jest najlepszy do skutecznej komunikacji.Jeśli stoisz przy źródle światła,np.przy oknie i jesteś zwrócony do niego plecami,blask może spowodować,że twoja twarz będzie niewyraźna,co uniemożliwi osobie niedosłyszącej czytanie z ruchu warg.Mów wyraźnie.Większość osób niedosłyszących pomaga sobie w zrozumieniu wypowiedzi patrząc na usta rozmówcy.Gdy mówisz nie żuj gumy,nie pal papierosów ani nie zasłaniaj ust.
• Nie musisz krzyczeć do osoby niesłyszącej lub niedosłyszącej.Jeśli osoba ta używa aparatu słuchowego,jest on na pewno dostosowany do normalnego poziomu głosu i twój krzyk będzie przez to zniekształcony.

Osoby z zaburzeniami mowy 
OSOBA,KTÓRA DOZNAŁA UDARU ma poważne zaburzenia słuchu,korzysta z protezy głosu,jąka się lub ma inne zaburzenia mowy,które utrudniają jej zrozumienie.

• Poświęć takiej osobie pełną uwagę.Nie przerywaj jej,ani nie kończ za nią zdań.Jeżeli masz trudności z jej zrozumieniem,nie przytakuj.Po prostu poproś o powtórzenie.W większości przypadków osoba ta nie będzie miała nic przeciwko powtórzeniu i doceni twój wysiłek w wysłuchanie tego,co ma do powiedzenia.
• Jeżeli nie jesteś pewien czy dobrze zrozumiałeś,dla sprawdzenia możesz powtórzyć informację.
• Jeżeli pomimo prób nadal nie możesz zrozumieć danej osoby,poproś ją o napisanie na kartce tego,co chce powiedzieć,lub zaproponuj inny sposób ułatwienia komunikacji.
• Ciche otoczenie ułatwia komunikację.
• Nie dokuczaj,ani nie wyśmiewaj się z osoby z zaburzeniami mowy.Możliwość skutecznego komunikowania się oraz poważne traktowanie jest ważne dla nas wszystkich.

Osoby niskiego wzrostu 
ZDIAGNOZOWANYCH ZOSTAŁO 200 RODZAJÓW ZABURZEŃ ZWIĄZANYCH ZE WZROSTEM,które wywołują karłowatość,przejawiającą się tym,że dana osoba mierzy 140 cm wzrostu lub mniej.Osoby średniego wzrostu często zaniżają umiejętności karłów.Traktowanie dorosłej osoby jak urocze dziecko może stanowić trudną do pokonania przeszkodę.

• Zadbaj o to,aby wszystkie niezbędne przedmioty w możliwie jak największym stopniu znajdowały się w zasięgu osoby.
• Miej świadomość tego,że osoby niskiego wzrostu liczą na to,że będą mogły korzystać ze wszelkich urządzeń dostosowanych do swojego wzrostu.Zwracaj uwagę na to,aby nie korzystać z zamocowanych na niższym poziomie telefonów,okienek bankowych oraz pisuarów,jeżeli ich liczba jest ograniczona.
• Podobnie jak w przypadku osób z innymi rodzajami niepełnosprawności,nigdy nie głaszcz po głowie,ani nie całuj w nią osoby niskiego wzrostu.
• Komunikacja może być łatwiejsza,jeżeli rozmówcy znajdują się na tym samym poziomie.Osoby niskiego wzrostu mają różne preferencje.Możesz przyklęknąć,aby znaleźć się na poziomie osoby,z którą rozmawiasz,odsunąć się,aby umożliwić kontakt wzrokowy,a twój rozmówca nie musiał zadzierać głowy(może być to trudne w pomieszczeniu,w którym przebywa duża liczba osób)lub usiąść na krześle.Zachowuj się naturalnie i reaguj na wskazówki ze strony rozmówcy.

Osoby z porażeniem mózgowym 
W WYNIKU USZKODZENIA CENTRALNEGO UKŁADU NERWOWEGO osoby z porażeniem mózgowym mają trudności z kontrolowaniem swoich mięśni.

• Postępuj według zamieszczonych powyżej wskazówek dotyczących porozumiewania się z osobami z zaburzeniami mowy.
• Wiele osób z porażeniem mózgowym mówi w sposób niewyraźny,wykonując przy tym mimowolne ruchy ciała.Twoim pierwszym odruchem może być zlekceważenie tego,co osoby te chcą powiedzieć z powodu ich powierzchowności.Kontroluj swoje reakcje i rozmawiaj z daną osobą w taki sam sposób,jakbyś rozmawiał z kimkolwiek innym.
• Osoba,która może wydawać się pijana,chora lub wymagać natychmiastowej pomocy medycznej,może mieć w rzeczywistości porażenie mózgowe lub posiadać inny rodzaj niepełnosprawności.Zanim zaczniesz działać na podstawie pierwszego wrażenia,zdobądź niezbędne informacje niezależnie od tego,czy dana sytuacja ma charakter biznesowy,społeczny czy prawny.

Zespół Tourette'a 
OSOBY Z ZESPOŁEM TOURETTE’A mogą wydawać dźwięki lub wykonywać gesty,tiki,których nie są w stanie kontrolować.Niewielki odsetek osób z zespołem Tourette’a mimowolnie wypowiada przekleństwa,obelgi lub nieprzyzwoite słowa.W przypadku pracownika lub innej osoby z zespołem Tourette’a dobre skutki przynosi zrozumienie i akceptacja ze strony współpracowników oraz innych osób.

• Jeżeli u osoby z zespołem Tourette’a podczas rozmowy pojawiają się tiki wokalne,po prostu poczekaj,aż miną,a następnie spokojnie kontynuuj rozmowę.
• Im usilniej osoba ta próbuje je powstrzymać,tym bardziej atak się nasila.Pomóc może zapewnienie osobie z zespołem Tourette’a możliwości opuszczenia na chwilę spotkania lub rozmowy,aby w odosobnieniu przeczekała atak.

Osoby o odmiennym wyglądzie 
PROBLEM ODMIENNOŚCI dotyczy osób,które mogą nie posiadać ograniczeń odnoszących się do ich codziennej aktywności,ale z powodu swojego wyglądu są traktowane jak gdyby były niepełnosprawne.Osoby ze zmianami na twarzy,takimi jak rozszczep wargi lub podniebienia,deformacje czaszkowo-twarzowe lub zmiany skórne;osoby o ponadprzeciętnie niskim lub wysokim wzroście lub wadze;osoby,u których mogą być widoczne skutki przyjmowania leków,np.drżenie krótko mówiąc,osoby o odmiennym wyglądzie często spotykają się z tym,że ludzie przyglądają się im,odwracają wzrok lub patrzą na nie w taki sposób,jakby były niewidoczne.

• Wszyscy odczuwają potrzebę pozytywnego obrazu własnej osoby,aby czuć się w pełni aktywnym członkiem społeczeństwa.Upewnij się,że nie przyczyniasz się do piętnowania osób o odmiennym wyglądzie.
• Jeżeli widzisz osobę odpowiadającą takiemu opisowi,po prostu uśmiechnij się do niej.
• Jeżeli sytuacja temu sprzyja,zacznij rozmowę i włącz tę osobę do wszelkich toczących się aktualnie wydarzeń,tak samo,jakbyś uczynił to w przypadku osoby o„przeciętnym wyglądzie”.

Ukryta niepełnosprawność 
NIE KAŻDY RODZAJ NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI JEST WIDOCZNY.Pewne osoby mogą prosić cię o coś lub zachowywać się w sposób,który wydaje ci się dziwny.Taka prośba lub zachowanie może mieć związek z niepełnosprawnością tej osoby.Na przykład,możesz udzielać komuś na pozór prostych wskazówek słownych,ale osoba ta prosi cię o zapisanie tych informacji.Może mieć ona trudności z przyswajaniem informacji i komunikacja w formie pisemnej jest dla niej łatwiejsza.Albo na pozór zdrowa osoba może poprosić w kolejce o miejsce siedzące,a nie stojące.Osoba ta może odczuwać zmęczenie związane ze swoim stanem zdrowia,na przykład chorobą nowotworową lub może odczuwać skutki zażywania leków.Pomimo,iż ukryta,niepełnosprawność jest w tych przypadkach prawdziwa.W miarę możliwości szanuj potrzeby i prośby takiej osoby.
Epilepsja(padaczka) 
EPILEPSJA TO STAN NEUROLOGICZNY,charakteryzujący się napadami padaczkowymi pojawiającymi się w przypadku zaburzeń czynności mózgu w postaci wyładowań bioelektrycznych.Napady padaczkowe mogą mieć gwałtowny przebieg lub może wydawać się,że dana osoba znajduje się w transie.Podczas napadów częściowych złożonych,osoba,która jest nimi dotknięta może chodzić lub wykonywać inne ruchy,chociaż w rzeczywistości jest ona nieprzytomna.

• Jeżeli ktoś dostaje ataku padaczki,nic nie można zrobić,aby go powstrzymać.Jeżeli osoba ta przewróciła się,upewnij się,że jej głowa jest bezpieczna i czekaj,aż atak minie.
• Kiedy atak ustąpi,osoba ta może czuć się zdezorientowana i zawstydzona.Spróbuj zapewnić jej odosobnione miejsce,aby mogła się uspokoić.
• Miej świadomość tego,że u niektórych osób napady padaczkowe mogą wywoływać pagery i światło stroboskopowe.

Wieloczynnikowa nadwrażliwość chemiczna(ang.Multiple Chemical Sensitivity)oraz zaburzenia układu oddechowego 
OSOBY Z MCS ORAZ ZABURZENIAMI UKŁADU ODDECHOWEGO,takimi jak astma lub rozedma płuc,reagują na znajdujące się w powietrzu toksyny.Silną reakcję może wywołać zaduch,opary środków czyszczących,perfum,środków do prania dywanów,odświeżaczy powietrza,czy nawet opary markerów.

• Staraj się unikać czyszczenia stołów,okien lub innych powierzchni środkami w sprayu,jeżeli w twoim miejscu pracy przebywają inne osoby.Jeżeli musisz użyć produktu w sprayu,rozpylaj lub rozlewaj go bezpośrednio na tkaninę,a nie w powietrze.W miarę możliwości używaj produktów z mniejszą zawartością toksyn.Poproś pracowników,którzy mają kontakt z klientami,aby z umiarem stosowali perfumowane środki do pielęgnacji ciała,takie jak wody kolońskie,lakiery do włosów,balsamy do rąk oraz płyny po goleniu.
• Na utrzymywaniu dobrej wentylacji oraz ogólnej dobrej jakości powietrza wewnątrz pomieszczeń skorzystają nie tylko twoi klienci z MCS lub zaburzeniami układu oddechowego,ale pomoże to również tobie i twoim pracownikom zachować lepsze zdrowie i sprawność umysłową.
• Szczególnie szkodliwe dla osób z MCS lub zaburzeniami układu oddechowego może być bierne palenie.Stosuj i egzekwuj stosowanie przepisów antynikotynowych,również w toaletach i na klatkach schodowych.Przekonaj osoby,aby nie gromadziły się przy wejściu do twojej firmy.Jeżeli jest to konieczne,wyznacz oddzielną palarnię,której drzwi są zawsze zamknięte,a powietrze wentylowane na zewnątrz.

HIV & AIDS 
NOSICIELE LUDZKIEGO WIRUSA NIEDOBORU ODPORNOŚCI(HIV)lub chorujące na zespół nabytego niedoboru odporności(AIDS)mają osłabiony układ odpornościowy,co oznacza,że ich organizmy mają trudności ze zwalczaniem infekcji.

• Wirusem HIV nie można zarazić się przez zwykły kontakt,na przykład przez podanie ręki,a zatem nie obawiaj się dotykać lub być dotykanym przez osobę z AIDS.
• Osoba z wirusem HIV lub AIDS jest szczególnie narażona na infekcje przenoszone przez powietrze.Uważaj,aby nie narażać innych osób.Jeżeli masz infekcję dróg oddechowych lub inną łatwo przenoszącą się chorobę,pomyśl o wszystkich swoich klientach i pracownikach i jeżeli jest to możliwe,zostań w domu.
• Wiele osób z AIDS czuje się napiętnowanych.Poprzez zwykłe powitanie lub podanie ręki dasz im odczuć,że są akceptowani.Ma to dla nich bardzo duże znaczenie.

KILKA SŁÓW NA TEMAT POUFNOŚCI: 
Możesz naprawdę troszczyć się o osobę niepełnosprawną,która przechodzi kryzys,nagle choruje lub z niewyjaśnionych powodów nie przychodzi do pracy,bądź też wyrażać zwykłą ciekawość na jej temat.Pomimo swoich obaw,szanuj prywatność tej osoby.Pozwól jej mówić o swojej sytuacji,jeżeli i kiedy jej to nie krępuje.
Zaburzenia psychiczne 
OSOBY Z ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI mogą mieć czasami trudności z radzeniem sobie z zadaniami i kontaktami codziennego życia.Ich zaburzenia mogą zakłócać ich zdolność odczuwania,myślenia lub współżycia z innymi.Większość osób z zaburzeniami psychiatrycznymi nie jest agresywna.Jedną z głównych przeszkód,jakie napotykają jest nastawienie osób w swoim otoczeniu.W związku z tym,że zaburzenia te mają charakter ukryty,może zdarzyć się,że nawet nie zorientujesz się,że dana osoba ma problemy związane ze stanem umysłowym.

• Stres może wpływać na zdolność funkcjonowania takiej osoby.Spróbuj ograniczyć do minimum napięcie towarzyszące danej sytuacji.
• Osoby z zaburzeniami psychicznymi mają różne osobowości i różne sposoby radzenia sobie ze swoją niepełnosprawnością.Niektórzy mogą mieć trudności z rozumieniem znaków społecznych,podczas gdy inni mogą być nadwrażliwi.Jedna osoba może być pełna energii,a inna może wydawać się niemrawa.Traktuj każdą osobę jako indywidualną jednostkę.Zapytaj,co sprawi,że poczuje się swobodnie i w możliwie jak największym zakresie szanuj jej potrzeby.
• W sytuacji kryzysowej zachowaj spokój i udziel wsparcia w taki sam sposób,jak w przypadku każdej innej osoby.Zapytaj,jak możesz pomóc i dowiedz się,czy osoba ta posiada swojego asystenta,po którego można posłać.Jeżeli sytuacja tego wymaga,możesz zapytać,czy osoba ta ma ze sobą lekarstwa,które musi zażyć.

Zaburzenia poznawcze: 
OSOBY Z UPOŚLEDZENIEM UMYSŁOWYM(czasami określanym jako zaburzenia rozwojowe)wolno się uczą.Mają trudności z wykorzystaniem zdobytej wiedzy i umiejętności oraz z zastosowaniem ich w różnych miejscach i sytuacjach.

• Zwracaj się do takiej osoby używając jasno sformułowanych zdań,prostych słów i raczej konkretnych,a nie abstrakcyjnych pojęć.Pomóż jej zrozumieć złożoną koncepcję,dzieląc ją na mniejsze części.
• Nie używaj języka dziecięcego,ani nie traktuj protekcjonalnie osób z upośledzeniem umysłowym.Dostosuj tempo,stopień złożoności i słownictwo twojej wypowiedzi do osoby,z którą rozmawiasz.
• Pamiętaj,że masz do czynienia z osobą dorosłą,która sama może podejmować decyzje,chyba,że poinformowano cię,że jest inaczej.
• Osoby z upośledzeniem umysłowym mogą starać się za wszelką cenę zadowolić rozmówcę.Podczas rozmowy taka osoba może mówić ci to,co jej zdaniem chcesz usłyszeć.W niektórych sytuacjach,takich jak egzekwowanie prawa czy badanie lekarskie,może mieć to swoje poważne konsekwencje,jeżeli stosowana przez ciebie technika rozmowy nie jest skuteczna.Pytania powinny być formułowane w neutralny sposób,aby uzyskać dokładne informacje.Zweryfikuj odpowiedzi,powtarzając każde pytanie w inny sposób.
• Osoby z upośledzeniem umysłowym mogą mieć trudności z podejmowaniem szybkich decyzji.Bądź cierpliwy i daj twojemu rozmówcy wystarczającą ilość czasu.
• Przejrzyste oznakowanie z piktogramami może pomóc osobie z upośledzeniem umysłowym znaleźć drogę na terenie obiektu.
• Osoby z upośledzeniem umysłowym działają w pracy i w codziennym życiu według ustalonego i znajomego porządku.Miej świadomość tego,że zmiana otoczenia lub ustalonego porządku może wymagać pewnej uwagi i czasu na dostosowanie się.

Zaburzenia poznawcze:Trudności z przyswajaniem wiedzy 
TRUDNOŚCI Z PRZYSWAJANIEM WIEDZY TO ZABURZENIA UTRZYMUJĄCE SIĘ PRZEZ CAŁE ŻYCIE,które ograniczają zdolność danej osoby do pozyskiwania,przekazywania lub przetwarzania informacji.Większość osób z trudnościami z przyswajaniem wiedzy,chociaż dotykają je pewne ograniczenia,ma przeciętną lub ponadprzeciętną inteligencję.Możesz nie zdawać sobie sprawy z tego,że dana osoba ma trudności z przyswajaniem wiedzy,ponieważ tak dobrze radzi sobie ze wszystkim.Albo też nie za bardzo możesz zrozumieć,dlaczego tak dobrze radząca sobie ze wszystkim osoba ma problemy z jednym aspektem swojej pracy.

• Osoby z dysleksją lub mające innego rodzaju trudności w czytaniu,mają problemy z odczytywaniem informacji na piśmie.Udziel takim osobom ustnych wyjaśnień i zapewnij dodatkowy czas na przeczytanie informacji.
• Nie wyrażaj zdziwienia w sytuacji,kiedy udzielasz komuś prostych instrukcji,a osoba ta prosi cię o ich zapisanie.Osoba mająca trudności z przyswajaniem wiedzy,na przykład z zaburzeniami percepcji słuchowej,może potrzebować,aby informacje zostały jej zademonstrowane lub przekazane na piśmie,ponieważ informacje ustne„mieszają się”jej,kiedy słucha.
• Zapytaj taką osobę o najlepszy sposób przekazania jej informacji.Niech twój przekaz będzie bezpośredni.Osoba mająca trudności z przyswajaniem wiedzy może mieć trudności z wychwytywaniem subtelności.
• Takiej osobie może być łatwiej funkcjonować w cichym otoczeniu,którego nie zakłóca na przykład włączone radio,przechodzące osoby czy zasłony z jaskrawymi wzorami.

Zaburzenia poznawcze:Urazowe(lub nabyte)uszkodzenie mózgu 
OSOBY Z URAZOWYM USZKODZENIEM MÓZGU odniosły obrażenia mózgu,zwykle w następstwie urazu,na przykład podczas wypadku lub w wyniku udaru.

• W przypadku osób z urazowym uszkodzeniem mózgu zastosowanie mają również niektóre czynniki wpływające na osoby mające trudności z przyswajaniem wiedzy.Osoby z uszkodzeniem mózgu mogą nie mieć kontroli nad mięśniami lub nie mogą wykonywać pewnych ruchów,co może nie być oczywiste.Na przykład,dana osoba może nie być w stanie napisać swojego nazwiska,chociaż może poruszać ręką.
• Osoba z uszkodzeniem mózgu może mieć słabą kontrolę nad impulsami.Taka osoba może czynić nieodpowiednie uwagi i nie rozumieć znaków społecznych,albo nie„wychwytywać”oznak tego,że kogoś obraziła.W swojej frustracji,aby zrozumieć,lub aby przekazać swoje opinie,może wydawać się natarczywa.Wszystkie tego typu zachowania są wynikiem odniesionych obrażeń.
• Osoba z uszkodzeniem mózgu może nie być w stanie postępować według wskazówek z powodu słabej pamięci krótkoterminowej,albo słabej orientacji kierunkowej.Może poprosić o to,aby jej towarzyszyć lub może korzystać z pomocy psa przewodnika dla orientacji,chociaż nie wydaje się mieć trudności z poruszaniem.
• Jeżeli nie jesteś pewien,czy osoba,z którą rozmawiasz cię rozumie,zapytaj,czy chciałaby,żebyś zapisał jej to,co mówisz.
• Osoba ta może mieć trudności z koncentracją lub uporządkowaniem myśli,w szczególności w otoczeniu,w którym oddziałuje duża ilość bodźców,na przykład w zatłoczonym kinie lub na dworcu.Bądź cierpliwy.Możesz zaproponować przejście w inne miejsce,w którym działa mniej czynników rozpraszających.

Zwierzęta pomagające osobom niepełnosprawnym 
NIEKTÓRE OSOBY niesłyszące,niewidome lub niedowidzące,lub osoby z urazowym uszkodzeniem mózgu,padaczką lub posiadające inne rodzaje niepełnosprawności,mogą korzystać z pomocy zwierząt towarzyszących im w codziennym życiu.

• Kiedy ustalasz,czy dane zwierze pomaga osobie niepełnosprawnej,osoba ta może nie posiadać informacji potwierdzającej jego funkcję.Oznacza to,że zasadniczo będziesz musiał dokonać modyfikacji polityki„zakazu wprowadzania zwierząt”,aby taka osoba mogła wejść z towarzyszącym jej zwierzęciem.
• Zwierzęta pomagające osobom niepełnosprawnym są zazwyczaj bardzo dobrze wyszkolone i dobrze się zachowują.Jeżeli dana osoba nie może zapanować nad zwierzęciem,możesz poprosić o jego wyprowadzenie.

Procedury ewakuacji w sytuacji awaryjnej 
OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE muszą zostać uwzględnione we wszystkich planach ewakuacji z obiektu.

• Przygotuj nieobowiązkową listę osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności,które regularnie przebywają w twoim obiekcie,na przykład pracownicy,studenci lub mieszkańcy.Przygotowując taką listę,powiadom te osoby o tym,że chociaż mogą one nie uważać się za„niepełnosprawne”,powinny zostać w niej uwzględnione w przypadku,gdyby potrzebowały pomocy w sytuacji awaryjnej.Taka sytuacja może dotyczyć na przykład osoby,u której stres lub dym może wywołać astmę.Regularnie uaktualniaj tę listę w celu uwzględnienia w niej osób,które tymczasowo nie są w pełni sprawne,na przykład kobieta w ciąży lub osoba ze złamaną nogą.
• Porozmawiaj z każdą osobą z listy,aby zaplanować najbardziej efektywny sposób udzielenia jej pomocy w sytuacji awaryjnej.Na przykład,osoba z zaburzeniami poznawczymi może być zdezorientowana i potrzebować pomocy,aby postępować zgodnie ze wskazówkami.W sytuacji awaryjnej ktoś będzie musiał towarzyszyć osobie niewidomej,nawet jeżeli zna ona drogę na terenie obiektu,w szczególności,jeżeli dana sytuacja dotyczy dużej liczby osób.
• Opracuj również plan uwzględniający nieobowiązkowe wpisy na wypadek sytuacji awaryjnej,która może dotyczyć osób niezwiązanych z obiektem,na przykład klientów,widzów teatru,pacjentów lub innych członków społeczeństwa.
• Przećwicz procedury ewakuacji i regularnie uaktualniaj swoje plany.

Zarządzanie konfliktami 
Czasami pojawiają się konflikty między osobami niepełnosprawnymi a miejscami,które odwiedzają w celach rozrywkowych,zawodowych,zdrowotnych lub edukacyjnych.Konflikty te są zwykle wynikiem nieporozumienia lub braku informacji.Czasami dochodzi do konfliktów między osobami niepełnosprawnymi posiadającymi sprzeczne potrzeby.Na przykład,osoba z zaburzeniami słuchu nie słyszy postępowania toczącego się przy otwartym oknie,ale osoba z MCS potrzebuje otwartego okna,aby zapewnić dopływ świeżego powietrza;osoba korzystająca z pomocy psa może popaść w konflikt z osobą z zaburzeniami lękowymi i panicznym strachem przed psami.Wszystkie te sytuacje wymagają elastyczności,cierpliwości,kreatywności i otwartej komunikacji woli wysłuchania punktu widzenia drugiej osoby i zdobycia wiedzy.Czasami same wysiłki podejmowane w dobrej wierze nie wystarczą i zaangażowane podmioty mają trudności ze zrozumieniem swoich różnic.W takich przypadkach rozważ możliwość skorzystania z usług wykwalifikowanego mediatora.
Uwagi końcowe 
OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE to osoby posiadające swoje rodziny,pracę,zainteresowania,sympatie i antypatie,a także problemy i radości.Chociaż niepełnosprawność stanowi integralną część tego,kim są,sama w sobie nie określa tych osób.Nie zamieniaj ich w bohaterów lub ofiary niepełnosprawności.Traktuj te osoby jak indywidualne jednostki.
Oznakowanie 
ZWRÓĆ UWAGĘ NA DOSTĘPNOŚĆ TWOJEJ FIRMY LUB PROGRAMU,używając poniższych symboli w reklamach,ulotkach lub jako oznakowanie miejsca świadczenia usług.Obok symboli zamieszczaj opis słowny.W przypadku oznakowania,powiększ symbol i umieść go w najbardziej widocznym miejscu.
DOSTĘP DLA WÓZKÓW INWALIDZKICH
POMOC DLA OSÓB Z ZABURZENIAMI SŁUCHU
TŁUMACZ JĘZYKA MIGOWEGO

Paraolimpiada-wyniki

Klasyfikacja medalowa
Lp.	Państwo	złoto	srebro	brąz	razem
1.	Chiny	95	71	65	231
2.	Rosja	36	38	28	102
3.	Wielka Brytania	34	43	43	120
4.	Ukraina	32	24	28	84
5.	Australia	32	23	30	85
6.	Stany Zjednoczone	31	29	38	98
7.	Brazylia	21	14	8	43
8.	Niemcy	18	26	22	66
9.	Polska	14	13	9	36
10.	Holandia	10	10	19	39
11.	Iran	10	7	7	24
12.	Korea Południowa	9	9	9	27
13.	Włochy	9	8	11	28
14.	Tunezja	9	5	5	19
15.	Kuba	9	5	3	17
16.	Francja	8	19	18	45
17.	Hiszpania	8	18	16	42
18.	Republika Południowej Afryki	8	12	9	29
19.	Irlandia	8	3	5	16
20.	Kanada	7	15	9	31
21.	Nowa Zelandia	6	7	4	17
22.	Nigeria	6	5	2	13
23.	Meksyk	6	4	11	21
24.	Japonia	5	5	6	16
25.	Białoruś	5	2	3	10
26.	Algieria	4	6	9	19
27.	Azerbejdżan	4	5	3	12
28.	Egipt	4	4	7	15
29.	Szwecja	4	4	4	12
30.	Austria	4	3	6	13
31.	Tajlandia	4	2	2	8
32.	Finlandia	4	1	1	6
33.	Szwajcaria	3	6	4	13
34.	Hongkong	3	3	6	12
35.	Norwegia	3	2	3	8
36.	Belgia	3	1	3	7
37.	Maroko	3	0	3	6
38.	Węgry	2	6	6	14
39.	Serbia	2	3	0	5
40.	Kenia	2	2	2	6
41.	Słowacja	2	1	3	6
42.	Czechy	1	6	4	11
43.	Turcja	1	5	4	10
44.	Grecja	1	3	8	12
45.	Izrael	1	2	5	8
46.	Zjednoczone Emiraty Arabskie	1	1	1	3
47.	Łotwa	1	1	0	2
47.	Namibia	1	1	0	2
47.	Rumunia	1	1	0	2
50.	Dania	1	0	4	5
51.	Angola	1	0	1	2
52.	Bośnia i Hercegowina	1	0	0	1
52.	Chile	1	0	0	1
52.	Fidżi	1	0	0	1
52.	Islandia	1	0	0	1
52.	Jamajka	1	0	0	1
52.	Macedonia	1	0	0	1
58.	Chorwacja	0	2	3	5
59.	Bułgaria	0	2	1	3
59.	Irak	0	2	1	3
61.	Kolumbia	0	2	0	2
62.	Argentyna	0	1	4	5
63.	Portugalia	0	1	2	3
63.	Chińskie Tajpej	0	1	2	3
65.	Malezja	0	1	1	2
65.	Singapur	0	1	1	2
67.	Cypr	0	1	0	1
67.	Etiopia	0	1	0	1
67.	Indie	0	1	0	1
67.	Arabia Saudyjska	0	1	0	1
67.	Słowenia	0	1	0	1
67.	Uzbekistan	0	1	0	1
73.	Wenezuela	0	0	2	2
74.	Indonezja	0	0	1	1
74.	Sri Lanka	0	0	1	1